Quan điểm và thái độ của Nguyễn Cư Trinh đối với Phật giáo

“Thần phong dao lạc lộ hoa phao, 

Thiều đệ cô thanh quá thụ sao. 

Kim thú hao tàn tinh hải chử, 

Mộc kình đả lạc nguyệt thôn ao. 

Vạn gia tỉnh mộng 

Phật triều khuyết, 

Bát thủy khai nhan tăng hạ sào. 

Đãi khấu kham linh thiền diệc hữu, 

Bất minh, minh đắc thái dương dao”.

(Gió sớm lạnh lùng hạt móc sa

Đầu cành lướt nhẹ tiếng ngân xa

Chuông gào bãi biển chòm sao lặn

Mõ giục rừng sâu mảnh nguyệt tà

Tỉnh giấc mọi nhà thần mới đến

Trở mình chư Phật sãi vừa ra

Thương thay chờ đánh chùa có lúc

Hễ đánh mặt trời cũng hiện ra)²⁰. 

Ngôi chùa hiện lên giữa núi rừng, âm thanh của tiếng chuông lan xa hòa vào khí thiêng núi sông, lòng người như chợt bừng tỉnh. Ta bắt gặp hình ảnh này một lần nữa trong bài Sơn tự mộ chung:

“Yên trung sơn tự hống hoa kình

Viễn sấn dao văn cấu ngạn thanh

Hưởng nhập trường không sương nguyệt đạm

Hoán hồi tàn mộng lữ hồn kinh

Bản kiều nhân tích lộ thiên lý

Mao ốc kê thanh dạ ngũ canh

Vân tế dư âm phiêu dật hứng

Hòa phong ổn tống đáo giang thành”.

(Chùa cao trong khói tiếng chày kình

Văng vẳng lan xa tận bờ xanh

Tiếng vọng lưng trời sương đêm loảng

Ngân vang giữa mộng khách hồn kinh

Ván cầu in dấu xa ngàn dặm

Lều cỏ tiếng gà rộn năm canh

Mây tỏa theo chuông bao nguồn hứng

Gió êm tống tiễn đến Giang thành)²¹.

Không nắm được tư tưởng của Phật giáo, không thiện cảm với Phật giáo thì chắc hẳn Nguyễn Cư Trinh không thể có những lời từ trau chuốt ca ngợi cảnh chùa đẹp và tiếng chuông thanh thoát như thế này.

Kết luận

Nguyễn Cư Trinh trước sau vẫn là một nhà Nho hành đạo tích cực nhưng không vì thế mà ta quy tất cả đều hướng về Nho giáo để rồi nắm lấy những phần ngọn mà hiểu sai lệch về tư tưởng, đánh giá về con người ông. Sống trong bầu không khí với những tư tưởng được nới rộng về khái niệm (Tam giáo đồng nguyên; cư Nho mộ Thích; Dĩ Nho tải Phật; Nho Phật nhất trí...), những bậc trí thức như Nguyễn Cư Trinh không còn gò bó bởi một tư tưởng chủ đạo nào. Cái cốt dụng cuối cùng của tư tưởng là đóng góp vào việc xây dựng đất nước, an tồn xã tắc, nhân quần ấm no. Đánh giá về quan điểm và thái độ của Nguyễn Cư Trinh đối với Phật giáo cũng cần đặt trong thời đại đó, và như vậy cho thấy rằng ông hy vọng và khát khao xây dựng một Phật giáo tích cực hơn, nhập thế hơn. 

Phan Thạnh

_____________

(1) Phan Huy Lê (2015), “Phan Thanh Giản (1796-1867) con người sự nghiệp và bi kịch cuối đời” in trong thế kỷ XXI nhìn về nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, NXB.Hồng Đức và Tạp chí Xưa Nay, tr.289.

(2) Quốc sử quán triều Nguyễn (1962), Đại Nam thực lục, tập 1, Tiền biên, NXB.Sử Học, Hà Nội, tr.211-212.

(3) Nguyễn Thạch Giang chủ biên (2004), Tinh tuyển Văn học Việt Nam, tập 5 - quyển 1, 2, Văn học thế kỷ XVIII, Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc gia, NXB.Khoa Học Xã Hội, Hà Nội, tr.17.

(4) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Thơ văn Nguyễn Cư Trinh, NXB.Thuận Hóa, tr.28.

(5) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.74.

(6) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.71.

(7) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.69.

(8) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.77.

(9) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.78.

(10) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.82.

(11) Xem thêm Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.30-33.

(12) Nguyễn Lang (2014), Việt Nam Phật giáo sử luận (toàn tập), NXB.Văn Học, tr.643.

(13) Lê Quý Đôn (2013), Kiến văn tiểu lục quyển 2, Phạm Trọng Điềm dịch, NXB.Trẻ, tr.174.

(14) Trần Hồng Liên (2011), “Đặc điểm Phật giáo Đàng Trong thế kỷ thứ XVIII qua truyện Sãi Vãi của Nguyễn Cư Trinh”, Tạp chí Suối Nguồn 1-5/2011­ - Trung tâm Dịch thuật Huệ Quang, NXB.Tổng Hợp TP.HCM, tr.124-129.

(15) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.68.

(16) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.73-74.

(17) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.83.

(18) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.85.

(19) Đỗ Bang chủ biên (2017), Nguyễn Cư Trinh - Quê hương thời đại và sự nghiệp, NXB.Tri Thức, tr.80-81.

(20) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.107-108.

(21) Phan Hứa Thụy (sưu tầm, dịch, chú thích, giới thiệu) (1989), Sđd, tr.145.